Lidyalılar ne yediler ve içtiler?

Giriş

Lidya topraklarındaki (Manisa, Aydın, İzmir, Uşak illeri) bugün tadı çıkarılan -Yeni Dünya ve Doğu Asya yemekleri dışında- yiyecekler (domates, patates, patlıcan, mısır, pirinç, biberler gibi) ve damıtılmış alkollü içki (antik çağlardan sonra üretilmiştir), antik çağlardan sonra ithal edilmiştir. Mercimek çorbasını şiş kebap veya kuzu ve zeytinyağına bandırılan ekmeğin takip ettiği ve nohut eşliğinde sarımsaklı yahninin oluşturduğu ara sıcaklardan bir menü; temel yiyecekler ile hazırlama yöntemleri ve servis hazırlıkları hakkında bilgiler, Lidya evlerindeki artıkların ve ekipmanın sunduğu doğrudan kanıtlara bakılarak planlanabilir. Bu kanıtlar, hayvan kemikleri ya da balık kılçıkları, karbonlaşmış buğday, arpa, mercimek, nohut, sarımsak, zeytin çekirdekleri gibi yiyeceklerin kendi kalıntılarını ve ayrıca tahıl öğütmek için değirmen taşı (Şek. 1), havan ve havan eli (Şek. 2, 3), kalburlar, süzgeçler, rendeler, çatal-kaşıklar, fırın ve ocaklar, pişirme ayaklıkları, ekmek tavaları, şişler ve yahni tencereleri (Şek. 4) gibi, yemek hazırlamak için kullanılan donanımları içermekteydi. Temel öğünler için standart “servis takımı” hakkında her birinin tipik olarak bir yahni tenceresi, tabak, bıçak, sürahi ve bardak içerdiği ritüel yemek sunuları (bakınız Greenewalt, “Lidya Tanrıları”) fikir vermektedir (Şek. 5).

Şek. 1: Sardeis’teki bir Lidya evinden öğütme tezgahı, kullanımını gösteren arkeolog ile birlikte

Şek. 2 Aynı Lidya evinden taş havan ve tokmak

Şek. 3 Aynı Lidya evinden taş havan ve tokmak

Şek. 4 Bir Lidya evinden pişirme donanımı: (üst sıra, soldan sağa) pişirme mamulü amfora (özgün hali arpa ile dolu); pişirme kapları, ayaklar ve kapak; (orta sıra) pişirme kapları ve ayak; kaba çanaklar; demir şiş (obelos); (alt sıra) “ekmek tavası”; demir bıçak; muhtemelen ocağın ateşi ile ilgilenmek için demir araç içermekte.

Şek. 5 Ritüel bir yemeğin “sofra düzeni”, tabak, çanak (skyphos), sürahi (oinochoe), yahni tenceresi (chytra), demir bıçak içermekte

Yazılı ve Bölgesel Kanıtlar

Yiyeceklerin geniş yelpazesi ve karışımlarının potansiyel karmaşıklığı antik Yunan yazınında kaydedilmiştir. Kandaulos olarak adlandırılan meşhur Lidya yahnisi kaynatılmış et, Frig peyniri, yağlı et suyu, dereotu ve ekmek kırıntısı (gerçek anlamı ile rendelenmiş ekmek, knestos artos) içermekteydi ve kan ve baharatlar içeren bir Lidya sosu olan karyke muhteva ediyordu. Lidyalıların et çeşitleri arasında, olağan sürü hayvanlarından koyun, keçi ve sığır; Hermus ve Gyges Göllerinden balık; av hayvanlarından Tmolus Dağı’ndan avlanan geyik, yaban keçisi ve yabandomuzu ve av kuşlarından sülün, kırmızı keklik, bıldırcın ve turaç bulunmaktaydı. Sonuncusu bir Lidya yerlisi olarak özellikle kaydedilmişti ve yaban tavşanı eti ile birlikte, susamla terbiye edilen “krep” ve bala batırılan “waffle” eşliğinde Lydophile Efes şairi Hipponax tarafından şölen yemeği olarak anlatılmıştır. Geç Klasik-Erken Hellenistik Döneme ait bir kaynağa göre Lidya’da bal boldu ve güney Lidya’da ılgından yapılan koz helvası Herodotos tarafından belirtilmiştir. Lidya incirleri Yunan ve Romalı yazarlarca anlatılmıştır ve iddia edilen kökeninin Sardeis olmasından dolayı kestaneye Roma Döneminde Sardian (Sardeis’e ait) denmiştir. Güneydoğu Anadolu’nun yerlisi olan Romalı Doktor Dioscurides tarafından yapılan farmakolojik inceleme, baharat ve çeşni olarak kullanılan birçok bitkiyi (ki hala Türkiye’de yetişmektedir) isimlendirmektedir.

Lidya içkileri muhtemelen Yunan anakarası ve Anadolu’nun mayalı içeceklerinin her ikisini de içermekteydi: şarap ve bira. Tıpkı uygar Yunanlar gibi, medeni Lidyalılar da şaraplarını muhtemelen su ile damıtarak içmişlerdi. Yunanistan’da şarabı ve suyu karıştırmak, biçimlerine lebes ve destekli krater denilen geniş kaplarla yapılırdı. Bu biçimlerin ikisi de Lidya seramiğinde yaygındır (Şek. 6, 7, 8, 9, 10) ki Lidya destekli krateri şüphesiz Yunan biçiminin bir taklidi olarak üretilmişti. Diğer taraftan bira, Yunanistan’da az bilinirken Anadolu’da yaygındı. MÖ ikinci binyıl Hitit metinlerinde bahsedilen bira, Klasik Dönemde de gözde olmaya devam etmiştir ki Yunan tarihçisi Xenophon Ermenistan’da birayla ilk karşılaştığında “alışıldığından sonra son derece güzel” bulmuştur. Emzikli Frigya içecek bardakları, bira kupaları olarak tanımlanmıştır çünkü emziklerinin darlığı ve ya süzgeç perdesi istenmeyen arpa kalıntılarını filtreliyor olabilirdi. Anadolu’daki bira içme eyleminin sınırını belirleyebilecek benzer emzikli kupalardan Lidya’da da imal edilmiştir (Şek. 9–11). Birayı, şarabı ve bal likörünü birleştiren, Frigya’nın üçlü darbesi ve Lidya’da muhtemelen Kimmerler ya da İskitler tarafından tanıtılmış mayalandırılmış süt (kumys) gibi başka mayalı içkiler de olabilirdi. Çok küçük süzgeçli-emzikli kaplar (Şek. 12, 13, 14) günümüzün bağbozumu konyağı gibi çok özel, egzotik ve ya pahalı bir içkinin varlığı ve benzer şekilde küçük yudumlarla içileceği yahut bebek beslemek için kullanılabileceği anlamına gelebilirdi. Sardeis’in Lidya Dönemi tabakalarında sayılamayacak kadar çok ve o dönem katmanlarında her yerde görülebilen derin çanak şekli skyphos (Şek. 6, 14), kazılarda ortaya çıkarılması esnasında, Sardeis Kazıları işçilerinin, hayran kalarak “Ne kadar da çok içmiş bu Lidyalılar!” şeklindeki tepkilerine her daim neden olmuştur. Ancak arpa suyu ve bitki çaylarının (Dioscurides tarafından bahsedilmiştir) yanında süt, ayran olarak içilen yoğurt gibi alkolsüz içecekler de böyle kaplar için eşit oranda uygun içeriği oluşturmaktadır ki bu yulaf ezmesi ve diğer yarı akışkan mısır gevreği karışımları içinde geçerlidir.

Şek. 6 Surların yanındaki Lidya evlerinden karıştırma ve içme eşyaları, saklama için geniş amfora; destekli krater oinochoai; skyphoi; Attika siyah figürlü komast çanağı; ördek vazosu

Şek. 7 Şarap ve suyu karıştırmak için Lidya eşyaları: lebetes ve destekli krater

Şek. 8 Sardeis'ten damarlı boyalı destekli krater, MÖ altıncı yüzyıl öncesi

Şek. 9 Lidya’nın ördek şeklinde emzikli kabı, muhtemelen bira içme ile ilişkili

Şek. 10 Sandal biçimli, akıtacaklı vazo, muhtemelen bira içme ile ilişkili

Şek. 11 Sardeis’ten kenarı emzikli bir kupanın modern replika yapımı

*Professor J. K. Anderson tarafından gösterilmekte. Kupanın aslı (bugün New York Metropoliten Sanat Müzesi’nde env. 14.30.9) Lidya’da yapılmıştı ve bira içmek için kullanıldığına inanılan yaygın Frigya biçiminin bir yeniden üretimiydi. (Crawford H. Greenewalt, jr. şahsi fotoğrafı)

Şek. 12 Kenarı emzikli gümüş çanak, süzgeci ve Frigya yazısı ile; Bagis’te bir mezardan (günümüzde Güre, Uşak ilinde)

Şek. 13 Kenarı emzikli küçük çanak, balık desenli, Sardeis Akropolü’nden

Şek. 14 Sardeis’te bir mezardan skyphos

Yazı Sardeis Kazı sitesinde yayınlanan Crawford H. Greenewalt, jr.'nin Afiyet Olsun! yazısından alınmıştır.